Hoài Nhơn vùng đất có bề dày lịch sử - Nơi giao thoa hội tụ của nhiều nền văn hóa, quê hương giàu truyền thống Cách mạng.Vì thế số lượng di tích hiện nay trên địa bàn huyện tương đối nhiều đa dạng về loại hình từ văn hóa Sa huỳnh, kiến trúc nghệ thuật,lịch sử văn hóa và di tích cách mạng, phân bố hầu khắp trên địa bàn các xã thị trấn. 

     Trên địa bàn huyện hiện có 16 di tích lịch sử, văn hóa được công nhận xếp hạng trong đó có 03 di tích cấp Quốc gia và 13 di tích cấp tỉnh, đến cuối năm 2019 đã hoàn thiện hồ sơ trình UBND tỉnh xếp hạng 02 di tích và hoàn thiện lý lịch trích ngang gởi Cục di sản, Bộ Văn hóa- Thể thao-Du lịch nâng cấp quốc gia đối với di tích nhà lưu niệm Chi bộ Cửu Lợi; cấp quốc gia đặc biệt đối với di tích Đền thờ danh nhân văn hóa Đào Duy Từ, theo kế hoạch đã thống nhất với sở Văn hóa- Thể thao trong năm 2020 sẽ xây dựng hồ sơ khoa học đề nghị UBND tỉnh công nhận xếp hạng 02 di tích theo danh mục kiểm kê. Công tác trùng tu, tôn tạo, phát huy giá trị di tích lịch sử văn hóa trên địa bàn huyện đang được triển khai hiệu quả đảm bảo lộ trình theo kế hoạch số 37/KH-UBND ngày 21/05/2018.

     Đối với Di tích lịch sử Đền thờ Đào Duy Từ (xã Hoài Thanh Tây) được xếp hạng di tích quốc gia tại quyết định số 2754-QĐ/BT ngày 15/10/1994. Đây là công trình kiến trúc đền thờ có quy mô tương đối hoàn chỉnh gồm: 04 khu vực Cổng tam quan, bình phong, trụ ngã và nhà thờ. Tuy đã qua nhiều lần tu sửa, nhưng công trình này vẫn lưu giữ được những giá trị nguyên gốc về vật liệu, kết cấu kiến trúc, các họa tiết trang trí và cách thức bài trí, thờ tự bên trong. Hiện nay, Di tích Quốc gia Đền thờ Danh nhân văn hóa Đào Duy Từ (xã Hoài Thanh Tây) được Bộ VH-TT&DL thống nhất dự án bảo quản, trùng tu, tôn tạo, mở rộng để phục vụ công tác giáo dục truyền thống và phát triển du lịch.

     Đào Duy Từ sinh năm 1572 quê ở làng Hoa Trai huyện Ngọc Sơn tỉnh Thanh Hóa xuất thân trong một gia đình ca xướng. Cha là Đào Tá Hán làm quản giáp ca vũ  trong cung đình dưới triều vua Lê Anh Tông, mẹ là Nguyễn Thị Mịch. Thuở nhỏ Đào Duy Từ nổi tiếng là người thông minh, học giỏi, thông hiểu mọi sự kim cổ. Năm Đào Duy Từ 21 tuổi triều đình mở khoa thi hương nhưng Ông thuộc dòng dõi hát xướng nên không được thi, sau phải bỏ đất bắc vào nam tìm đường tiến thân và được chúa Nguyễn trọng dụng giao chức Nha úy nội tán tước Lộc Khê Hầu trông coi việc quân cơ trong đình ngoài trấn và tham gia chỉnh đốn việc chính trị trong nước. Nhờ những đóng góp của Ông mà chúa Sãi và các chúa Nguyễn sau này đã tổ chức củng cố xứ Đàng trong  thành một nhà nước độc lập vững mạnh đủ sức đương đầu với chính quyền Lê- Trịnh phía bắc và dần dần mở rộng bờ cõi về phương nam.

     Năm giáp tuất 1634 Ông lâm bệnh nặng qua đời ngày 17 tháng mười âm lịch thọ 63 tuổi. Chúa Nguyễn thương tiếc truy tặng “ Hiệp niên đồng đức công thần ,đặc tiến Kim tử vinh lộc đại phu” đưa linh cữu về an táng ở đất Hoài Nhơn. Triều vua Gia Long năm thứ 4(1805) xếp Ông vào hàng thượng đẳng khai quốc công thần cho thờ ở Thái Miếu (Huế). Năm Minh Mạng thứ 12(1831) Ông được truy tặng hàm đông các đại học sỹ, chức Thái sư phong tước Hoằng Quốc Công.

     Đền thờ Đào Duy Từ ở thôn Ngọc Sơn Bắc xã Hoài Thanh Tây có quy mô kiến trúc còn lại tương đối hoàn chỉnh. Về kiến trúc cổ: Đền thờ Đào Duy Từ gồm 04 khu vực: Cổng tam quan; Bình phong; Trụ ngã xây đá ong và phần chính là nhà thờ.

     Cổng Tam quan cao 05m xây dựng kiểu cổ lầu, gồm 02 tầng mái lợp ngói âm dương, các đầu đao uốn cong đắp nổi hình rồng mây bằng gốm men, trên đỉnh có hình lưỡng long chầu nguyệt. Tầng trên đắp 04 đại tự “Quốc Công Từ Môn” (cổng đền thờ quốc công).02 bên đắp hình hai con hạc đứng trên mai rùa bốn góc có 04 trụ đỡ mái đắp hình rồng quấn quanh cột. Hai đầu chái cổ lầu ghép mảnh 02 chữ “THỌ” Tầng dưới ghép bằng mảnh sứ 04 chữ “Hữu khai tất tiên” (người có công khai phá đầu tiên).

     Ảnh: Cổng Tam Quan

    Chân rèm mái trang trí họa tiết dây tô màu xanh đen, hai góc của vòm tam quan đắp nổi hai con dơi sãi cánh bay.

     Cách cổng tam quan vào phía trong 07m là bức bình phong, tạo dáng kiểu chân quy, mặt dưới đắp hình long mã (theo điển tích long mã hà đồ). Mặt sau ở giữa có 04 đại tự: “Bách thế bách di” (trăm đời không đổi), 02 bên có hai câu đối ca ngợi công trạng của Ông:

Ảnh: Mặt trước Bức Bình Phong

Ảnh: Mặt sau bức Bình phong

Ngọc Sơn chung tú Bắc

Bồng lãnh hiển danh Nam.

         Tạm dịch:

Tiếng chuông Ngọc Sơn vang đất Bắc

Danh hiển Bồng Sơn rạng đất Nam

     Hai bên câu đối trang trí 02 bình hoa cúc, lựu, trên đầu đắp 02 con rồng uốn lượn, cách bình phong 02m về hai bên có hai trụ cổng hình vuông cao 04m ,trên đầu trụ đắp hai con hạc đứng chầu hai bên.

     Nhà thờ được xây dưới thời Tự Đức, trải qua nhiều lần trùng tu, hiện nay còn 04 thần vị bằng chữ Hán của cha mẹ và vợ chồng danh nhân Đào Duy Từ, ngoài ra dòng họ còn lưu giữ được một số sắc phong.

·        Cao trục nhứt điện ngày 15 tháng 05 Gia Long thứ 10.

·        Cao trục nhứt điện ngày 17 tháng 10 Minh Mạng năm thứ 16.

·        Long chỉ nhứt điện ngày 17 tháng 11 Minh Mạng năm thứ 20

·        Tờ chiếu cấp ngày 16 tháng 02 Gia Long năm thứ 05.

     Bản thừa phụng do tỉnh Bình Định đương quan ngày 14 tháng 09 Gia Long năm thứ 05 và 02 cuốn gia phả; Cuốn thứ nhất ghi niên hiệu Tự Đức, cuốn thứ 02 ghi niên hiệu Thành Thái Tân dậu.

     Trong những năm qua, được sự thống nhất của UBND tỉnh Bình Định, Sở Văn hóa – Thể thao Bình Định đã phối hợp với  UBND huyện Hoài Nhơn đã hoàn thiện lý lịch trích ngang gởi Cục Di sản, Bộ Văn hóa –Thể thao cho làm hồ sơ trình nâng cấp Quốc gia đặc biệt đối với di tích danh nhân văn hóa Đào Duy Từ. Theo đó, khi được công nhận di tích Quốc gia đặc biệt, các địa danh đền thờ Đào Duy Từ tại Cự Tài (xã Hoài Phú), Chùa Cầu, Lăng Lê Đại Lang, đền thờ Trần Đức Hòa (xã Hoài Thanh Tây), mộ cụ Đào (xã Hoài Hảo) và di tích mộ Cống Quận Công Trần Đức Hòa (xã Hoài Sơn) sẽ nằm trong “Quần thể di tích Đào Duy Từ” trên đất Hoài Nhơn.

     Với niềm tự hào về quê hương Hoài Nhơn, nơi danh nhân văn hóa Đào Duy Từ chọn làm quê hương thứ hai, nhân dân Hoài Nhơn,Bình Định nói chung,con cháu gia tộc Đào Duy nói riêng càng ra sức kế thừa và phát huy truyền thống yêu nước, tinh thần hiếu học không ngừng phấn đấu xây dựng quê hương đất nước ngày càng giàu đẹp, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa mà Danh nhân Đào Duy Từ để lại, , phấn đấu đưa di sản của Cụ lên tầm quốc gia đặc biệt “Quần thể di tích Đào Duy Từ” trên đất Hoài Nhơn.