Cũng như nhiều miền quê Việt Nam, cư dân Hoài Nhơn có nhiều các món bánh, bún chế biến từ gạo, nếp. Bằng đôi bàn tay khéo léo cùng với tri thức ẩm thực, nghề truyền thống, các loại lương thực chủ lực của nhà nông đã biến tấu sinh động trong đời sống thường ngày đến các dịp lễ Tết của cư dân Hoài Nhơn, Bình Định.

   Trong gia đình nông dân Hoài Nhơn trước đây thường có cối đá, cối xay, bàn ép, các dụng cụ cơ bản để nghiền nhỏ, mịn nguyên liệu, chế tạo các loại bún, bánh. Nói về bún về bún, bún số 8, bún dây là loại bún đặc trưng ở Hoài Nhơn. Bún số 8 được sản xuất tập trung tại Tam Quan Nam, Hoài Hảo, nguyên liệu chính là bột mì. Bún phơi khô buộc nắm theo hình số 8. Bún số 8 tiện lợi bởi sự tiện lợi, đơn giản; chỉ cần ngâm bún trong nước lạnh từ 5 – 10 phút, sau đó vớt để ráo là sợi bún mềm, trắng thơm. Bún ăn số tám ăn cùng cá ngừ kho mẵn (có nơi gọi kho ngọt, kho luộc) rất ngon. Bún số 8 đem trộn gọi cùng với ruốc, rau, dừa bào sợi, bánh tráng mì nhì thì hết ăn không biết chán. Bún dây được làm chủ yếu tại các vùng thị trấn Bồng Sơn, bằng phương pháp gia truyền chế biến bột gạo cùng nước tro, bún dây đơn giản chỉ cần dùng với đậu phụng, nước mắm và rau sống cũng tạo nên hương vị khó quên.

    Món bánh phổ biến nhất ở Hoài Nhơn là bánh tráng. Bánh tráng ở Hoài Nhơn có rất nhiều loại, tinh túy trong các loại bánh tráng phải kể đến Bánh tráng nước dừa Tam Quan. Nếu như người xưa có câu Miếng trầu làm đầu câu chuyện thì đến Hoài Nhơn, có thể gọi bánh tráng làm đầu bữa ăn, một phong tục thi vị, giàu bản sắc và rất riêng. Bánh tráng có phổ biến trong hầu hết các bữa ăn thường nhật, là món không thể thiếu trong giỗ chạp.

Vái ông tơ một chồng bánh tráng

Vái bà nguyệt trăm táng đường đinh

    Mâm cổ thịnh soạn hay đơn giản tùy theo điều kiện mỗi gia đình, song không thể thiếu bánh ít, cơm và bánh tráng. Trước ngày giỗ, các cô các bà thường mang gạo đến các lò bánh tráng gần nhà để đặt đến cả trăm. Nhà nào có thì đem thêm dừa, hành, tiêu để làm bánh tráng nước dừa. Có thể nói việc sử dụng bánh tráng cũng là một sự “vòng vo” trong văn hoá ẩm thực. Bánh tráng nướng được dùng tí tách trong suốt mâm cỗ, khách mời dù quen lạ cùng ngồi trong cỗ bàn, ai cũng như muốn trò chuyện rôm rả bởi cái bánh tráng nướng và ly rượu. Thấy ở đâu trên các chuyến xe có bánh tráng là có người Hoài Nhơn, Bình Định.

Ảnh: Chế biến bún dây tại Bồng Sơn

    Trước khi vào cừa ngõ thị trấn Bồng Sơn, dừng chân tại Hoài Đức du khách sẽ được thưởng thức bánh xèo giòn Hoài Đức. Không biết tự khi nào Bánh xèo Hoài Đức đã thành thương hiệu riêng khi đến các tỉnh thành, bánh xèo chiên giòn cuốn cùng bánh tráng, rau sống và nước chấm. Ở mỗi vùng trên cả nước đều có cách chế biến bánh xèo riêng, trong đó bánh xèo Hoài Đức cũng tạo dấu ấn bởi nguyên liệu gạo xốp và cách pha chế nước chấm riêng có.

   Tiếp đến, một loại bánh mà không gói được, không có vị ngọt, đó là món bánh canh. Món bánh canh là sự hòa quyện độc đáo giữa bột gạo và vị ngọt của cá. Trước đây, bằng phương pháp thủ công, bột sau khi đăng khô cho ráo nước đem nhồi nhuyễn, lấy ống tre hoặc chai thủy tinh dẹp mỏng, xắt thành sợi. Chả cá được làm từ nguyên liệu cá chuồn, cá mối và ngon nhất là cá thu, tách lấy phần thịt của cá, cho vào cối giã nhuyễn với gia vị, dẹt thành từng miếng vừa phải cho vào chảo dầu sôi và chiên vàng. Bánh canh bột gạo bình dị, mộc mạc với hương vị khó quên.

    Bánh hồnglà loại bánh ngon có tiếng của vùng Tam Quan. Bánh được làm bằng nếp ngự dẻo thơm, dừa già vừa tới. Nếp ngâm mềm đem xay thành bột, đăng bột cho thật ráo nước rồi đổ bột ra ngâm. Lấy bột thành từng nắm cho vào nồi nước đang sôi để luộc bột chín. Bột chín vớt ra cho ngay vào chảo đường đang sên sôi sùng sục, dùng đũa bếp hay tay đánh thật nhanh để bột hòa quyện vào đường. Sau khi tan ra, cho dừa sợi vào, để than lửa riu riu cho tới khi bánh tỏa mùi thơm. Cái dẻo thơm của nếp pha lẫn béo thơm của dừa và vị ngọt thanh của đường tạo hương vị đặc trưng cho bánh hồng.

Ảnh: Chế biến mè xững tại cơ sở Bà Điền (Tam Quan)

    Nói về sự phong phú của các loại bánh, Tết là thời điểm kết tinh những hương vị đa dạng nhất. Hoài Nhơn có nhiều món bánh đặc trưng dịp Xuân như bánh mứt, bánh in, bánh đậu xanh, bánh nổ, bánh tổ, thèo lèo, bánh thuẫn, bánh bột linh, bánh ú, bánh ít, bánh tro, bánh chưng, bánh tét, … Bánh mứt hay còn gọi là bánh táp lô có từ rất lâu rồi và từng một thời không thể thiếu trên bàn thờ Tổ tiên ở Hoài Nhơn ngày Tết. Tương truyền bánh táp-lô cùng với bánh tráng được chế biến làm lương khô gọn nhẹ cho nghĩa quân Quang Trung hành quân thần tốc ra Bắc mùa Xuân Kỷ Dậu 1789. Công đoạn nhồi vỏ bánh cần kỹ lưỡng và một chút sức khoẻ để nếp và đường hoà quyện kết dính vào nhau. Nhân bánh làm bằng mè, đậu phộng rang vàng với gừng, trộn ít đường. Sau đó cho vào khuôn rộng chừng 7, dài khoảng 11, dày 2 - 3cm. Bánh sau đó được phơi hoặc sấy khô, cắt gọt vuông vắn và gói bằng giấy màu đủ loại, xếp thành chục để thờ cúng ông bà Tổ tiên. Trước đây, vào dịp Xuân về cư dân Hoài Nhơn còn có món bánh tổ được chế biến từ nếp, đường đen rồi phơi nắng nhiều lần cho bánh cứng lại để dành ăn trong dịp tháng Giêng.

Ảnh: Các loại bánh ngày Tết

     Kể tiếp thì danh sách bún, bánh Hoài Nhơn còn nhiều thêm nữa, phổ biến là những món làm từ gạo, nếp và dừa, thổi hồn vào đó là những câu chuyện dân gian thú vị, không khí hào hùng của đoàn quân nông dân Tây Sơn tiến quân ra Bắc xuân Kỷ Dậu. Ngày nay khi đời sống phát triển, nhiều sản phẩm làm từ bún bánh dễ tìm thấy trên thị trường, phong phú, đa dạng về chủng loại, song những loại đặc sản truyền thống của từng địa phương luôn có sức hấp dẫn, chỗ đứng nhất định trong hành trình khám phá ẩm thực Việt. Đó không chỉ là tinh túy ẩm thực mà còn là những hương vị tinh thần, để ai đi xa cũng nhớ quay về, ai được thưởng thức để đi rồi nhớ mãi...

                                                                                         Thanh Diệu